20.ความสัมพันธ์ระหว่างศาสนพิธีกับผญาอีสาน 2

บุญพิธี
    การทำบุญในพระพุทธศาสนาที่พุทธศาสนิกชนพากันปฏิบัติทั่วไป  ตั้งแต่ในอดีตจนถึงปัจจุบันเป็นความพยายามองชาวพุทธที่จะปฏบัติตามคำสอนที่พระพุทธเจ้าทรงตรัสไว้ในโอวาทปาฏิโมกข์  คือการทำความดีหรือบุญให้ถึงพร้อม  เพื่อเป็นการปูพื้นฐานแก่คุณธรรมที่สูงขึ้นไป
    พจนานุกรมฉบันราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. ๒๕๒๕ ได้ให้ความหมายของคำว่า “บุญ” ว่าบุญคือเครื่องชำระสันดาน, ความดี , กุศล , ความสุข,
    อย่างไรก็ดี บุญนี้เมื่อว่าโดยความเป็นสาเหตุหรือเป็นชื่อของเหตุคือ ข้อปฏิบัติอันบุคคลจะต้องปฏิบัติ, ต้องทำ, ต้องบำเพ็ญ, ต้องเจริญ, ต้องประพฤติ เมื่อกล่าวโดยความเป็นผลหรือเป็นชื่อของผลบุญ  ก็คือความสุขอันเกิดแต่บุญ เช่น บุญส่งผลให้มีทรัพย์ มียศ มีผิวพรรณงดงามเป็นต้น  สมด้วยพุทธภาษิตที่มาในจตุตถปัณณาสก์  จตุกนิบาต  อังคุตตนิกาย  พระพุทธเจ้าทรงตรัสตอบถึงความแตกต่างกันของมนุษย์เป็นด้วยมูลเหตุดังข้อความว่า
“มัลลิกา  มาตุคามบางคนในโลกนี้  เป็นคนขี้โกรธ  มากด้วยความอึดอัด  ถึงถูกว่าเพียงเล็กน้อยก็ขัดใจ  ก็โกรธก็ปองร้ายก็ตั้งตัวเป็นข้าศึกกระทำความโกรธ  ความฉุนเฉียว  ความไม่ดีใจให้ปรากฏ  ทั้งเข้าไม่ได้ให้ทาน  ข้าวน้ำ  เครื่องนุ่งห่มยานพาหนะ  ดอกไม้ของหอมเครื่องย้อมทา  ที่นอนที่อาศัย  ประทีปดวงไฟแก่สมณพราหณ์  ทั้งเป็นคนมีความริษยาคือไม่ยินดีต่อลาภสักการะความเคารพนับถือกราบไหว้บูชาที่ผู้อื่นได้  ถ้าเขาตายแล้วกลับมาเกิดเป็นมนุษย์อีก  เขาก็มีผิวพรรณรูปร่างไม่สวยงามทั้งเป็นคนยากจนขัดสน  มียศศักดิ์น้อย
    

            มาตุคามบางคนเป็นคนขี้โกรธ  มากไปด้วยความอึดอัด  ถูกว่าเพียงเล็กน้อยขัดใจก็โกรธ  ก็ปองร้ายก็ตั้งตัวเป็นข้าศึก  กระทำความโกรธ  ความฉุนเฉียวความไม่ดีใจให้ปรากฏ  แต่เขาได้ให้ทาน  ข้าวน้ำ  เครื่องนุ่งห่ม  ยานพาหนะ  ดอกไม้ของหอมเครื่องย้อมทา  ที่นอน  ที่อาศัย  ประทีปดวงไฟแก่สมณพราหมณ์  และไม่ความริษยาใคร  เวลาเขาตายแล้วกลับมาเกิดเป็นมนุษย์  ก็มีผิวพรรณรูปร่างไม่สวยงาม  แต่เป็นคนมั่งมี  มียศศักดิ์มาก  บางคนเป็นคนไม่ขี้โกรธ  ไม่มากไปด้วยความอึดอัด  ถึงถูกว่ามากก็ไม่ขัดใย  โกรธ  ไม่ปองร้าย  ไม่ตั้งตัวเป็นข้าศึกไม่กรทำความโกรธ  ความโกรธ  ความฉุนเฉียว  ความไม่ดีใจให้ปรากฏ  แต่ไม่ได้ให้ทานข้าวน้ำ  เครื่องนุ่งห่ม  ยานพาหนะ  ดอกไม้ของหอม  เครื่องย้อมทา  ที่นอน  ที่อยู่อาศัย  ประทีปดวงไฟแก่สมณพราหมณ์เลย  ทั้งมีความริษยา  ไม่ยินดีต่อลาภสักการะ  ความเคารพนับถือความกราบไหว้บูชาที่ผู้อื่นได้  ถ้าเขามาเกิดเป็นมนุษย์นี้อีก  เขาก็มีรูปร่างผิวพรรณวรรณะสวยงาม  แต่ยากจนขัดสน  มียศศักดิ์น้อย  มาตุคามบางคนเป็นคนไม่ขี้โกรธ  ไม่มากไปด้วยความอึดอัด  ถึงถูกว่ากล่าวมากก็ไม่ขัดใจ  ไม่โกรธ  ไม่ปองร้าย  ไม่ตั้งตัวเป็นข้าศึก  ไม่กระทำความโกรธ  ความฉุนเฉียว  ความไม่ดีใจให้ปรากฏ  ทั้งได้ให้ทานข้าวน้ำ  เครื่องนุ่งห่มยานพาหนะ  ดอกไม้ของหอม  เครื่องย้อมทา  ที่นอน  ที่อาศัย  ประทีปดวงไฟ  แก่สมณพรหมณ์  และไม่มีความริษยาผู้อื่น  ถ้าเขามาเกิดเป็นมนุษย์นี้อีกเขาก็มีรูปร่างผิวพรรณสวยงาม  เป็นคนมั่งมี  เป็นคนมียศศักดิ์มาก ฯ 
       อันนี้แหละมัลลิกาเป็นเหตุ  เป็นปัจจัยให้มาตุคามบางคนมีรูปร่างผิวพรรณวรรณะไม่สวยงาม  เป็นคนยากจนขัดสน  มีทรัพย์ยศน้อยให้มาตุคามบางคนมีรูปร่างผิวพรรณไม่สวยงาม  แต่มั่งมี  มียศศักดิ์มาก  ให้มาตุคามบางคนมีรูปร่างผิวพรรณสวยงาม  แต่ยากจนขัดสน  ไม่มียศศักดิ์  ให้มาตุคามบางคนมีรูปร่างผิวพรรณสวยงามด้วย  มั่งมีด้วย  มียศศักดิ์มากด้วย
       เมื่อพระพุทธเจ้าทรงตรัสอย่างนี้แล้วพระนางมัลลิการาชเทวีก็ทูลว่า  เมื่อชาติก่อนหม่อมฉันคงเป็นคนคนไม่ขี้โกรธ  มาชาตินี้จึงไม่สวยงาม  เมื่อชาติก่อนหม่อมฉันคงได้ให้ทานไว้  มาชาตินี้หม่อมฉันจึงมีทรัพย์สมบัติมาก  เมื่อก่อนหม่อมฉันคงไม่ได้ริษยาใคร  มาชาตินี้จึงมียศศักดิ์มาก  ถึงหม่อมฉันเกิดในตระกูลต่ำ  ไม่ใช่ตระกูลกษัตริย์พราหมณ์คฤบดีหม่อมฉันก็ยังได้เป็นใหญ่กว่านางกษัตริย์  นางพราหมณ์  นางคฤบดีอีก  นับแต่วันนี้ไปหม่อมฉันจะไม่ขี้โกรธจักยินดีถวายทาน จักไม่ริษยาใคร  พระเจ้าข้า  พระไตร/21/275
   

บางครั้งคำว่าบุญ ก็ใช้คู่กันกับคำว่า “บุญกุศล” ก็มีเป็น “บุญกิริยา” ก็มี และใช้เป็นกรณียกิจคือกิจอันพึงกระทำก็มี  แม้จะใช้คู่กันกับคำอื่นดังกล่าวมา  แต่ความหมายก็คงไม่ผิดแผกแตกต่างกันออกไปเท่าไรนัก  คงหมายถึงความดีอันเป็นเครื่องยังจิตใจ กาย วาจาของผู้ประพฤติปฏิบัติให้สะอาดหมดจดจากเครื่องเศร้าหมอง
    คำสอนอีสาน  กล่าวถึงวิธีการทำบุญไว้อย่างมากมายและสะท้อนให้เห็นถึงวัฒนธรรมของชาวอีสานที่ยังมีความเลื่อมใสในพระพุทธศาสนา  คำสอนเหล่านี้ได้สะท้อนถึงแนวความเชื่อของคนในท้องถิ่นได้เป็นอย่างดี  ตลอดถึงคติธรรมต่างๆที่กล่าวสอนให้รู้ว่าบาปบุญ นรกสวรรค์ไว้อย่างมากมาย  สำหรับในเรื่องนี้มักจะเน้นพิธีอันเกิดจากอิทธิพลทางวรรณกรรมในพระพุทธศาสนาที่ส่งผลให้เกิดพิธีกรรมต่างๆ เช่น การบวช การทำบุญตักบาต ในเทศกาลต่างๆ เช่น ขึ้นบ้านใหม่ ทอดผ้าป่า กฐิน สงกรานต์ ลอยกระทงเป็น
 

  ๑.๒.๑  การบำเพ็ญบุญที่ปรากฏในวรรณกรรมอีสาน
    วัดเป็นสิ่งที่ขาดไม่ได้หรับชาวบ้าน  ความยึดมั่นในพระพุทธศาสนามาเช่นนี้สังคมเมืองหลวงปัจจุบันลดน้อยลงไป  แต่ในชนบทยังคงมีความผูกพันกันวัดอย่างใกล้ชิด  เพราะในสังคมชนบทเป็นสังคมเกษตรกรรม มีวิถีชีวิตแบบเรียบง่ายไม่ต้องการความหรูหรา  ฟุ่มเฟือยมากมายอะไร  ซึ่งก็เป็นผลมาจากคำสอนในพระพุทธศาสนาที่สั่งสอนให้คนเรารู้จักคำว่าพอเพียงแก่ฐานะของตนเอง  คือมีความมักน้อยสันโดษตามมีตามได้แห่งตนเอง
(…ใสสุภาษิตไป)
สำหรับสังคมชาวอีสานโดยทั่วไปมีประเพณีประจำท้องถิ่นที่พากันยึดถือปฏิบัติกันมาตั้งแต่ในอดีตจนกระทั้งถึงปัจจุบัน ชาวอีสานรู้จักกันดีว่า ฮีตสิบสองครองสิบสี่(จารีตประเพณีทำบุญสิบสองเดือน) 
   
๑) พิธีทำบุญมงคล
    ในสังคมชนบทวันธรรมสวนะหรือวันพระเป็นเสมือนตารางเรียนของชาวพุทธศาสนิกชนโดยทั่วไปเพราะเป็นการกำหนดตายตัวแน่นอนว่า  เมื่อถึงวันธรรมสวนะ  พุทธศาสนิกชนจะต้องหยุดงานประจำวันแล้วพากันไปวัด  เพื่อทำบุญกุศล คือการรักษาศีลและฟังธรรม เรียกว่าบุญพิธี  เพื่อทำกาย  วาจา และใจให้สงบ  และขัดเกลากิเลสให้เบาบางลง  บางคนก็ได้รับการพัฒนาจิตใจสูงขึ้นจนเกิดศรัทธาอาจหาญ  สามารถละโลกียสุขเสียได้  อันเป็นไปเพื่อหิตประโยชน์  คำสอนในของชาวอีสานนั้นมักจะแสดงออกถึงการการบำเพ็ญบุญในลักษณะต่างๆซึ่งมีคำสอนโบราณอีสานที่คุณย่ามักจะกล่าวสอนลูกหลานเสมอๆให้รู้รักทำบุญรักษาศีลว่าจะมีอานิสงส์มากซึ่งจะส่งผลให้ถึงฝั่งพระนิพพานได้ดังคำสอนว่า
    “บัดนี้ย่าสิพาพวกเจ้าตกแต่งกองบุญ    มื้อนี้เป็นวันศีลเวียกเฮาเซาไว้
    ย่าสิไปไหว้ยาครูสังฆราชเจ้า        ไปตักบาตรแลหยาดน้ำฟังเจ้าเทศนา
    ไปฮักษาศีลสร้างภาวนานำเพิ่น        ให้พวกเจ้าพี่น้องจำไว้ย่าสิสอน
    เพิ่นว่าวันศีลนั้นให้ทำบุญตักบาตร    คันผู้ใดอยากขึ้นเมืองฟ้าให้หมั่นทาน
    ให้หมั่นทำขัวข้วมยมนาให้ม้มฝั่ง    หวังนิพพานไจ้ไจ้ปานนั้นจิ่งเผื่อพอ”106
หรืออีกนัยหนึ่งที่ชาวอีสานมักจะเห็นความสำคัญของพระศาสนามาก  ถึงกับว่าจะไปที่ไหนจะต้องฝากให้ผู้อยู่บ้านได้ช่วยดูแลส่งอาหารแก่พระสงฆ์ผู้อยู่วัด  อย่าปล่อยให้ท่านไม่ได้ฉันภัตตาหารเพล  การไปวัดของชาวบ้านมักจะเรียกว่าไปจังหัน  ก็คือการนำอาหารไปถวายพระสงฆ์ ดังคำสอนที่ว่า
    “คันแม่นเจ้าไปบ้านใต้ขอฝากห่อเกลือ      คันแม่นเจ้าไปบ้านเหนือของฝากห่อข้าว
      คันเจ้า    อยู่บ้านขอฝากจังหัน   พร้อมทั้งของพาเพลแก่หมู่สังโฆเจ้า   คันแม่นทุกข์ยากฮ้ายขอฝาก    แลงงาย   บ่ฮอนลืมศีลธรรมหมั่นเพียรฮักษาไว้  บ่ฮอนไลลืมถิ่มครองธรรมศีลเก่า  ครอง    พระพุทธเจ้าเฮาได้สั่งสอน  แม่นสิท่วมและแล้งปากแหว่งบ่สมบูรณ์  ประเพณีเฮาทำบุญ    พ่อแม่เฮาบ่เคยถิ่ม  เอาความดีเป็นลิ่มสลักใจให้ชมซื่น  สามัคคีกันยึดไว้บ่เคยถิ่มฮีตครองมุยๆฆ้องสังโฆป่าวประการความดี  ยามวันศีลวันพระบาปบุญให้หวนฮู้  พวกผู้ญ่าครูเฒ่าปฏิบัติธรรมเพียรพร่ำ  เป็นผู้นำส่องให้จิตได้แจ่มใส
จากลักษณะคำสอนของชาวอีสานสะท้องถึงความห่วงพระศาสนามาก  กลัวว่าพระสงฆ์จะลำบากสะท้อนให้เห็นประเพณีวัฒนธรรมที่พ่อแม่รักษาพระศาสนามาให้ได้  และยังมีการบำเพ็ญบุญกุศลแก่พระสงฆ์ผู้ปฏิบัติดี การทำบุญนี้อาจจะแยกประเภทได้เป็น ๒ ประเภทคือ พิธีทำบุญมงคล และพิธีทำบุญอวมงคล    พิธีทำบุญในงานที่เป็นมงคลนี้  ส่วนใหญ่ชาวพุทธจะรู้จักและเข้าใจพิธีกรรมอยู่แล้ว  เพราะโดยทั่วๆไปก็มีหลักบุญกิริยาวัตถุ คือ
    ทานมัย        บุญสำเร็จด้วยการให้ปันสิ่งของเป็นทาน
    สีลมัย        บุญสำเร็จด้วยการรักษาศีล
    ภาวนามัย    บุญสำเร็จทำบุญด้วยการเจริญภาวนา คือการฝึกอบรมจิตใจ
    ตามนัยแห่งการทำบุญสามแบบนี้  การทำบุญซึ่งเป็นหลักบำเพ็ญความดีและทำในกรณีต่างๆกันตามเหตุที่ปรารภจึงเกิดพิธีกรรมขึ้นหลายประการเมื่อพิธีกรรมใด  เป็นที่นิยมและรับรองปฏิบัติสืบๆกันมาจนเป็นประเพณี  พิธีกรรมนั้นก็กลายเป็นศาสนาพิธีขึ้น (….) วรรณคดีอีสานได้กล่าวถึงพิธีทำบุญงานคลอยู่หลายเรื่อง  ส่วนมากจะเป็นฮีตสิบสองเดือนซึ่งเป็นประเพณีวัฒนธรรมของชาวอีสาน
    
    วรรณกรรมคำสอนอีสาน  สะท้อนให้เห็นถึงการยึดมั่นอยู่ในพระพุทธศาสนา  มีศรัทธาจึงต้องทำบุญตักบาตรทุกวันเมื่อถึงวันสำคัญทางศาสนาก็จะพากันเข้าวันทั้งข้าราชการและประชาชนทั่วไป ตลอดถึงหนุ่มสาวก็มีโอกาสได้ไปทำบุญและอธิษฐานรักด้วยกันและสอนให้รู้จักฟังธรรมด้วยใจศรัทธาอย่าไม่เล่นหูเล่นตากับชายหนุ่มเดียวบุญไม่ได้เต็มที่
    ยามเมื่อมหาเณรน้อยตั้งสูตรมหาชัย    ให้เจ้ายอกระพุ่มมือใส่หัวประสงค์น้อม
    ผายแผ่บุญโตสร้างสนองคุณพ่อแม่    อย่าได้เห็นแก่เว้าเชิงชู้สวากเสน่ห์
    คำปากยังกล่าวต้านเรียกว่าเอาบุญ        ใจเล่ายังพาโลกล่าวคำเซิงชู้
    บุญบ่มีหวังค้างคาตัวพอถองคีงแล้ว    อาบน้ำเจ้าบ่ตั้งต่ออันนั้นใจวอนแวนรีบ
    เอาบุญมาค่ำว่าได้บาปร้ายกรรมต้องตื่มเลิง

    เมื่อมีการทำบุญก็จะได้มีการบูชาเคารพพระรัตนตรัย  พระรัตนตรัยนั้นเป็นสิ่งยึดเหนี่ยวที่ลึกซึ้งที่สุดในทางจิตใจ  เมื่อเราเข้าถึงพระรัตนตรัยแล้ว  จิตใจก็จะมีความเข็มแข็งมีศรัทธาแรงกล้าในการสร้างความดีต่อๆไปอีก ซึ่งบุญจะส่งผลให้เกิดความสงบร่มเย็นขึ้นแก่ตนเอง
    อันนี้เป็นบุญแท้ของเฮาให้ตั้งต่อหลายเอย    คันว่าบุญบ่ให้เขาสิใช้แต่เฮา
    บุญมีได้เป็นนายใช้เพิ่น                คอยแต่บุญมาค้ำบ่ทำการมันบ่แม่น
    คอยแต่บุญส่งให้มันสิได้ฮ่อมใด            คือจั่งเฮามีข้าวบ่เอากินมันบ่อิ่ม
    มีลาบคันบ่เอาข้าวคุ้ยทางท้องก็บ่เต็ม107

bandonradio